First Reformed

2017 // Paul Schrader 

Ο εντυπωσιακός Ethan Hawke παρουσιάζεται ως ένας πειθαρχημένος, αυστηρός αιδεσιμότατος -Ernst Toller- που δουλεύει ως ξεναγός σε μία ιστορική προτεσταντική εκκλησία 250 ετών-Dutch First Reformed. Δεν είναι ενεργός ιερέας, λειτουργεί σαν βοηθητικό προσωπικό. Ο καπιταλιστής και φιλοχρήματος δήμαρχος της πόλης του έχει αναθέσει αυτό το πόστο, ώστε να μπορεί να κάνει κάτι στη ζωή του-φιλανθρωπικά-, καθώς ο Toller έχει περάσει κάποια δεινά. Έχει χάσει τον γιο του στο Ιράκ, ενώ ο γάμος του δεν άντεξε αυτή την απώλεια, αφού η γυναίκα του τον κατηγόρησε ως υπεύθυνο και τον παράτησε.

Οπότε και ξεκινάει να γράφει ένα ημερολόγιο, μέσα από τον αυστηρό βίο που έχει επιλέξει για τον εαυτό του, όπου καταγράφει τις πιο μύχιες σκέψεις του, με σκοπό να το καταστρέψει μόλις περάσει ένας χρόνος. Η μοναχικότητα αυτής της πράξης του μας δείχνει πώς ξετυλίγει σιγά σιγά τα τρίσβαθα του εαυτού του που φυσικά δεν είναι και τόσο φωτεινά, αλλά δεν είναι και τόσο σκοτεινά όσο ο ίδιος πιστεύει. Κατηγορεί τον εαυτό του συνεχώς για οτιδήποτε, αφού δεν έχει αποδεχθεί πως ο θάνατος του γιου του δεν ήταν αποκλειστικά δική του ευθύνη.
Η πρώτη τομή της ταινίας γίνεται όταν η Μαίρη, μία πιστή εγκυμονούσα γυναίκα ζητάει από τον Toller να μιλήσει με τον άνδρα της που είναι ακτιβιστής για τη διάσωσή του περιβάλλοντος. Η ίδια είναι πιστή, ο άνδρας της όχι. Θέλει να τον βοηθήσει και καταφεύγει στον ιερέα, γιατί ο άνδρας της έχει αρνηθεί να πάει σε κέντρο ψυχικής υγείας, αφού θεωρεί ότι είναι δομημένα και φτιαγμένα σαν επιχειρήσεις.

Ο άνδρας της Μαίρης βιώνει υπαρξιακή απελπισία, πιθανώς πάσχει από κλινική κατάθλιψη, ενώ είναι τρομοκρατημένος για αυτά που παρατηρεί ότι συμβαίνουν γύρω του. Ο ίδιος στηρίζει την ψυχική του κατάσταση στο ότι αντιλαμβάνεται τη σκληρότητα του κόσμου και προβλέπει, μέσω επιστημονικών ερευνών και συμπερασμάτων, πως δεν γίνεται να αντέξει την καταστροφή που έχει προκαλέσει ο άνθρωπος στον πλανήτη, πόσο μάλλον να φέρει το παιδί του, μία νέα ζωή, μέσα σε αυτόν τον κόσμο. Ο αιδεσιμότατος αναλαμβάνει να βοηθήσει τον άνδρα της Μαίρης, οπότε και βλέπουμε μία σειρά ακραίων εξελίξεων στις ζωές των τριών ηρώων.

Κατά τη διάρκεια της ταινίας, παρακολουθούμε έναν πολύ ωραίο διάλογο ανάμεσα στον άθεο  κι απελπισμένο ακτιβιστή για τη διάσωση του περιβάλλοντος από την καταστροφική ανθρώπινη επέμβαση, και στον αυστηρό ιερέα που ψυχαναγκαστικά ασπάζεται τον θεό του. Και οι δύο έχουν επιχειρήματα, αλλά, ταυτόχρονα, αγγίζουν τις στενές διαχωριστικές γραμμές μεταξύ λογικής και παράνοιας μέσα από έναν υποδόριο εσωτερικό δρόμο. 

Επίσης, ακόμα και στον διάλογο και γενικά, στην ταινία, παρακολουθούμε τις εσωτερικές σκέψεις του αιδεσιμότατου που θίγουν φιλοσοφικούς προβληματισμούς, κάποτε λογικούς και άλλες φορές όχι και τόσο. 

Σε μία σκηνή, πίσω από τον αιδεσιμότατο που έχει καθίσει να γευματίσει με την ψάλτρια και πρώην ερωμένη του, βλέπουμε αποσπάσματα από το ευαγγέλιο που είναι ειρωνικά και έρχονται σε αντίστιξη με την εικόνα. Στην ταινία θίγονται τα ζητήματα της καταστροφής του περιβάλλοντος, της προσωπικής διαχείρισης της απώλειας και του πένθους, της θρησκευτικής πίστης και του βιώματος του χριστιανικού Γολγοθά, καθώς και τα προβλήματα του χριστιανικού νεοφιλελευθερισμού.

Η εξέλιξη του σεναρίου είναι εντυπωσιακή, ωστόσο όχι αναλυτική. Ως αποτέλεσμα, δημιουργούνται κάποια κενά στην πλοκή. Είναι σαν ο Paul Schrader να επιλέγει μία άλλη εκδοχή του χαρακτήρα Travis Bickle, από το Taxi Driver, αφού ο αιδεσιμότατος Toller, εδώ, καλείται να αναλάβει να διασώσει το συμβολικό "νεαρό κορίτσι", μία άλλη μορφή της παρθένου Μαρίας, που είναι εκτεθειμένο στην κακή διαχείριση του περιβάλλοντος -άλλοτε του αστικού και εδώ του φυσικού- από τον υλιστή και φιλοχρήματο άνθρωπο.

Και οι δύο ήρωες του Schrader έχουν το υπέρτατο κοινό της βίωσης του πόνου και της απελπισίας λόγω της υπάρχουσας επικρατούσας κατάστασης. Αυτός ο κόσμος δεν δείχνει να τους χωρά, δεν τους ταιριάζει, οπότε και περιθωριοποιούνται. Σε άλλη σκηνή, ο αιδεσιμότατος αναρωτιέται μέσα του αν ο Ιησούς νοιαζόταν "αν αρέσει". Υπάρχει μία συνεχής εκκρεμής διερώτηση και μία υπαρξιακή ανασφάλεια που έχει δημιουργηθεί από τα κενά του κόσμου γύρω, από τα τραύματα του παρελθόντος και από τη συνειδητοποίηση του αναπόφευκτου και οριστικού τέλους που τίθεται με την έλευση του θανάτου. 

Όμως, ποια είναι η λύση στην απελπισία; Δίνεται μία απάντηση στην τελευταία σκηνή, εντούτοις δεν είμαι σίγουρη για το μήνυμα που ήθελε να δώσει ο σκηνοθέτης. Μου φάνηκε δυσνόητη και οφείλω να ομολογήσω, κάπως άκυρη. Πάντως, είναι βέβαιο πως το First Reformed είναι μία ταινία που χρησιμοποιεί επιτέλους επιτυχημένα το ψυχρό μεταφυσικό αισθητικό υπόβαθρο που χρειάζεται για να περιγράψει την ψυχοπαθολογία της θρησκευτικής -και όχι μόνο-πίστης. Η ταινία έχει δόκιμες εναλλαγές φωτός και σκιάς και δίνει σαφείς πληροφορίες για τις εξελίξεις που βλέπουμε.

Τέλος, έχει και μία υπέροχη σκηνή συναισθηματικού οραματισμού και μεταφυσικού παραληρήματος που με συνεπήρε και δεν την περίμενα καθόλου μέσα σε μία τέτοια ταινία. Η αισθητική της ταινίας είναι άψογη. Οι λείψεις πολύ προσεγμένες, το στήσιμο των σκηνών είναι φοβερό. Με απλότητα και ψυχρά χρώματα αναδεικνύονται οι διάφορες συναισθηματικές διακυμάνσεις των πρωταγωνιστών. Παραθέτω ένα εικαστικό δείγμα, τα υπόλοιπα να τα δείτε.